Melisa lekarska – właściwości, zastosowanie i sposób użycia

Najważniejsze zastosowania melisy lekarskiej i jej właściwości zdrowotne

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.) to roślina ceniona zarówno w tradycyjnej, jak i współczesnej fitoterapii. Jej szerokie spektrum działania wynika z obecności licznych substancji aktywnych, takich jak olejki eteryczne (np. cytral, cytronelal, geraniol, linalol), kwasy fenolowe, flawonoidy, garbniki oraz związki triterpenowe. Dzięki nim melisa wykazuje działanie uspokajające, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe oraz rozkurczowe.

Wskazania do stosowania doustnego:

• Zaburzenia snu i napięcie nerwowe – melisa jest szczególnie polecana osobom zmagającym się z bezsennością, nadmiernym stresem czy stanami lękowymi. Jej składniki oddziałują na receptory GABA w mózgu, co przekłada się na efekt uspokajający i łagodzący napięcia emocjonalne. Może być stosowana także u dzieci i młodzieży.
• Dolegliwości żołądkowo-jelitowe – dzięki właściwościom rozkurczowym i wspierającym trawienie melisa pomaga przy bólach brzucha, wzdęciach, nudnościach oraz niestrawności. Pobudza wydzielanie żółci i soku żołądkowego.
• Zaburzenia miesiączkowania oraz objawy menopauzy – roślina ta może łagodzić bóle menstruacyjne oraz nieprzyjemne symptomy przekwitania takie jak uderzenia gorąca czy kołatanie serca.
• Nerwowe zaburzenia rytmu serca – melisa bywa stosowana jako wsparcie przy arytmii i kołataniu serca wywołanych stresem lub napięciem psychicznym.
• Pobudzanie laktacji – choć dowody naukowe są ograniczone, tradycyjnie napary z melisy polecano kobietom karmiącym piersią w celu zwiększenia ilości pokarmu.

Zastosowanie zewnętrzne:

• Leczenie opryszczki (HSV-1) – preparaty na bazie liści melisy stosowane miejscowo mogą skracać czas gojenia zmian opryszczkowych oraz zmniejszać ryzyko ich nawrotów poprzez hamowanie namnażania wirusa HSV.
• Łagodzenie ukąszeń owadów oraz wspomaganie gojenia ran i oparzeń – okłady z naparu melisy wykazują działanie ściągające, antybakteryjne i przyspieszają regenerację skóry.
• Pielęgnacja skóry i włosów – kosmetyki zawierające ekstrakt z tej rośliny są rekomendowane osobom z cerą tłustą lub trądzikową oraz przy problemach takich jak nadmierna potliwość czy łupież. Melisa reguluje wydzielanie sebum i łagodzi stany zapalne skóry.

Zastosowanie kulinarne i przemysłowe:

Melisa znalazła również miejsce w przemyśle spożywczym (np. jako składnik likierów ziołowych takich jak Aqua Melissa), alkoholowym oraz perfumeryjnym – dzięki świeżemu aromatowi jej olejek jest wykorzystywany do produkcji naturalnych kosmetyków i wód toaletowych. W kuchni świeże liście dodaje się do sałatek, dań rybnych czy deserów dla uzyskania delikatnego cytrusowego posmaku.

Zastosowanie historyczne:

Poznane już w starożytności właściwości melisy były opisywane przez Dioskorydesa czy Galena, a także przez Hildegardę z Bingen w średniowieczu. Roślina ta była używana m.in. przy problemach kobiecych, bólach głowy, zaburzeniach trawienia czy nerwicach. Zewnętrznie stosowano ją na trudno gojące się rany lub oparzenia. Popularna była również tzw. woda karmelitańska przygotowywana na bazie melisy jako środek poprawiający pamięć i koncentrację oraz wspierający spokojny sen.

Charakterystyka, pochodzenie i budowa botaniczna melisy lekarskiej

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.), należąca do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), to wieloletnia roślina zielna, która od wieków ceniona jest za swoje właściwości uspokajające oraz szerokie zastosowanie w ziołolecznictwie. W tradycji ludowej spotkać można różne określenia tej rośliny, takie jak cytrynowe ziele, rojownik, matecznik czy pszczółkowiec – nazwy te nawiązują zarówno do jej charakterystycznego cytrynowego aromatu, jak i dużego znaczenia dla pszczelarstwa, ponieważ kwiaty melisy są wyjątkowo atrakcyjne dla pszczół.

Pierwotnie melisa wywodzi się z rejonów basenu Morza Śródziemnego, skąd rozprzestrzeniła się na tereny Europy, Azji Zachodniej i Środkowej oraz Afryki Północnej. Obecnie uprawiana jest niemal na całym świecie – zarówno w celach przemysłowych, jak i amatorskich, w przydomowych ogródkach. Popularność zawdzięcza nie tylko walorom leczniczym, ale także łatwości uprawy.

Najlepsze warunki do wzrostu melisa znajduje na stanowiskach słonecznych i osłoniętych od silnych wiatrów. Preferuje gleby żyzne, bogate w próchnicę i wapń, o pH bliskim obojętnemu oraz umiarkowanej wilgotności. Choć jest stosunkowo odporna na krótkotrwałe susze, niedobór wody może prowadzić do zmniejszenia ilości olejków eterycznych w liściach, co wpływa na jakość surowca zielarskiego.

Roślina osiąga wysokość od 30 do 80 cm. Jej łodygi są czterokanciaste, rozgałęzione i pokryte delikatnymi włoskami o zielonofioletowym zabarwieniu. Liście mają sercowaty kształt z wyraźnie ząbkowanymi brzegami; są osadzone na długich ogonkach i pokryte gruczołkami wydzielającymi intensywny zapach cytrynowy (zawierają m.in. cytral i cytronelal). Drobne kwiaty pojawiają się najczęściej od czerwca do sierpnia (choć pierwsze pąki mogą rozwinąć się już w maju) i mają barwę białą lub białożółtą; tworzą niewielkie nibyokółki w kątach liści.

W zielarstwie wykorzystuje się zarówno liście (Melissae folium), jak i ulistnione szczyty pędów (Melissae herba). Zbiory przeprowadza się zazwyczaj dwa lub trzy razy w sezonie: pierwszy raz podczas fazy pączkowania, a kolejne po pełnym rozkwicie kwiatów – najczęściej przypada to na maj, czerwiec oraz sierpień. Zaleca się ścinać roślinę 5–10 cm nad ziemią we wczesnych godzinach przedpołudniowych po ustąpieniu rosy.

Aby zachować wysoką jakość surowca zielarskiego, suszenie powinno odbywać się w przewiewnych i zacienionych miejscach lub specjalnych suszarniach przy temperaturze nieprzekraczającej 35–40°C – pozwala to ograniczyć straty cennych olejków eterycznych obecnych w liściach melisy.

Melisa lekarska – składniki, mechanizmy działania i właściwości zdrowotne

Melisa lekarska (Melissa officinalis L.) to roślina ceniona w ziołolecznictwie ze względu na bogactwo substancji czynnych obecnych głównie w liściach oraz szczytach pędów. To właśnie te części są wykorzystywane jako surowiec zielarski, dostarczając licznych związków o potwierdzonym działaniu biologicznym.

Wśród najważniejszych składników aktywnych melisy wymienia się olejek eteryczny (zawierający m.in. geraniol, cytral, cytronelal i linalol), który odpowiada za jej właściwości uspokajające oraz przeciwdrobnoustrojowe. Ponadto w roślinie obecne są flawonoidy (takie jak apigenina, luteolina czy kwercetyna), które pełnią rolę antyoksydantów chroniących komórki przed stresem oksydacyjnym.

Melisa zawiera także garbniki o działaniu przeciwzapalnym i ściągającym, kwas rozmarynowy o silnych właściwościach przeciwutleniających i neuroprotekcyjnych, a także triterpeny i związki żywicowe wspomagające regenerację skóry. Warto również wspomnieć o obecności witaminy C (kwasu askorbowego) oraz karotenoidów, które wzmacniają odporność organizmu. Związki śluzowe łagodzą podrażnienia, a sole mineralne takie jak potas, wapń czy magnez pomagają utrzymać równowagę elektrolitową.

Badania naukowe wskazują, że melisa działa uspokajająco, relaksująco oraz może łagodzić objawy depresji. Jej stosowanie zaleca się szczególnie osobom borykającym się z:

• Bezsennością i zaburzeniami lękowymi
• Nadmiernym stresem oraz napięciem nerwowym
• Zaburzeniami nastroju, w tym łagodną depresją

Działanie melisy wiąże się m.in. z hamowaniem enzymu monoaminooksydazy typu A (MAO-A), co prowadzi do zwiększenia poziomu neuroprzekaźników takich jak serotonina czy dopamina w mózgu. Dodatkowo kwasy rozmarynowy, ursolowy i oleanolowy wpływają na receptory GABA A oraz chronią komórki nerwowe przed stresem oksydacyjnym.

Melisa wykazuje również inne korzystne efekty zdrowotne:

• Działa rozkurczowo – przynosi ulgę przy bólach brzucha, kolkach czy skurczach menstruacyjnych.
• Wspiera trawienie i pobudza wydzielanie żółci – pomaga przy niestrawności i wzdęciach.
• Łagodzi bóle głowy pochodzenia napięciowego dzięki delikatnemu działaniu przeciwbólowemu.

Ponadto geraniol zawarty w olejku eterycznym melisy może wspomagać obniżenie poziomu trójglicerydów i cholesterolu VLDL we krwi. Roślina ta bywa również pomocna przy regulacji cyklu miesiączkowego oraz łagodzeniu objawów menopauzy takich jak uderzenia gorąca czy drażliwość.

Ekstrakty z melisy wykazują aktywność przeciwwirusową i przeciwbakteryjną:

• Skracają czas gojenia zmian wywołanych przez wirusa opryszczki HSV-1 (stosowane miejscowo).
• Hamują rozwój bakterii (np. Staphylococcus aureus) oraz grzybów (Candida albicans).
• Są wykorzystywane w preparatach dermatologicznych do walki z łupieżem i nadmiernym łojotokiem dzięki właściwościom przeciwgrzybiczym i przeciwzapalnym.

Z badań przedklinicznych wynika także, że ekstrakt etanolowy z liści melisy może hamować namnażanie komórek nowotworowych oraz chronić DNA przed uszkodzeniami genetycznymi – choć te doniesienia wymagają dalszych badań klinicznych.

Olejek melisowy znajduje zastosowanie w aromaterapii jako naturalny środek wyciszający organizm przed snem, poprawiający nastrój oraz redukujący stany lękowe. Wdychanie jego zapachu lub masaż aromaterapeutyczny mogą przynieść efekt psychorelaksacyjny porównywalny z delikatnymi środkami uspokajającymi.

Sposoby stosowania melisy – dawkowanie i praktyczne wskazówki

Melisa znajduje szerokie zastosowanie zarówno w łagodzeniu problemów ze snem, jak i w redukcji napięcia nerwowego czy dolegliwości trawiennych. Najpopularniejszą formą jej przyjmowania jest napar – przygotowuje się go, zalewając 1-2 saszetki (czyli 1,5-3 g suszu) szklanką wrzątku (200 ml), a następnie parząc pod przykryciem przez około 10-15 minut. Tak przygotowany napój można pić 2-3 razy dziennie po jednej filiżance.

Melisa dostępna jest również w postaci gotowych mieszanek ziołowych do sporządzania herbat o podobnym działaniu. W przypadku problemów z układem pokarmowym, zaburzeń wydzielania żółci lub bólów brzucha, także warto sięgnąć po napar z tej rośliny.

Na rynku można znaleźć także tabletki, syropy, aerozole czy cukierki ziołowe zawierające melisę – są one polecane osobom odczuwającym stres, niepokój lub nadmierne napięcie nerwowe. Dla dzieci zaleca się stosowanie preparatów zgodnie z informacjami producenta na opakowaniu.

W przypadku trudności z zasypianiem oraz zaburzeń pracy serca sprawdzi się nalewka lub tonik z melisy – zazwyczaj zaleca się spożywanie 10 ml nalewki raz dziennie przed snem; można ją również dodać do herbaty lub wody. Ekstrakt z melisy bywa także wykorzystywany w aromaterapii oraz kąpielach relaksacyjnych (np. jako sól do kąpieli), gdzie pomaga rozluźnić ciało i złagodzić napięcia.

Dodatkowo melisa znalazła zastosowanie w kosmetyce – dodaje się ją do szamponów przeciwłupieżowych i regulujących przetłuszczanie włosów, a także do kremów pielęgnacyjnych o działaniu przeciwtrądzikowym i przeciwzmarszczkowym.

Możliwe interakcje melisy z lekami i ziołami – ważne środki ostrożności

Stosowanie melisy może prowadzić do nasilenia działania leków uspokajających, takich jak barbiturany, benzodiazepiny (np. diazepam, lorazepam) czy zolpidem. Podobny efekt może wystąpić w połączeniu z innymi ziołami o właściwościach wyciszających i nasennych, na przykład z walerianą, chmielem lub męczennicą cielistą. W takich przypadkach istnieje ryzyko nadmiernej senności, spowolnienia reakcji oraz zbyt silnego uspokojenia, dlatego zaleca się kontrolowanie objawów i ewentualną korektę dawkowania.

Osoby przyjmujące leki przeciwdepresyjne powinny zachować ostrożność, ponieważ melisa może wpływać na poziom serotoniny poprzez oddziaływanie na MAO-A oraz receptory GABA.

Dodatkowo, ze względu na obecność potasu w liściach melisy, szczególną uwagę powinny zwrócić osoby stosujące inhibitory konwertazy angiotensyny (takie jak enalapril czy kaptopril) oraz spironolakton. Podobna ostrożność dotyczy pacjentów przyjmujących glikozydy nasercowe.

W okresie ciąży i karmienia piersią dopuszcza się umiarkowane spożycie melisy, jednak należy unikać wysokich dawek oraz skoncentrowanych ekstraktów. Mimo braku jednoznacznych przeciwwskazań nie ma również wystarczających badań potwierdzających pełne bezpieczeństwo jej stosowania w tym czasie.

Możliwe działania niepożądane i skutki nadmiernego spożycia melisy

Melisa, choć ceniona za swoje właściwości uspokajające, może u niektórych osób powodować pewne niepożądane reakcje, zwłaszcza jeśli jest przyjmowana w dużych ilościach lub razem z lekami nasennymi, środkami uspokajającymi czy alkoholem. W takich przypadkach może pojawić się nadmierna senność, trudności z koncentracją oraz spowolnienie reakcji psychoruchowych. Z tego względu osoby prowadzące pojazdy lub obsługujące maszyny powinny zachować szczególną ostrożność po zastosowaniu melisy i obserwować swoje samopoczucie.

Sporadycznie mogą wystąpić zawroty głowy lub uczucie ogólnego osłabienia, zwłaszcza po spożyciu skoncentrowanych ekstraktów bądź większych dawek naparu. Objawy te najczęściej mają łagodny charakter i są związane z silnym działaniem uspokajającym lub obniżeniem ciśnienia krwi.

U osób uczulonych na rośliny z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), do której należy melisa, mogą pojawić się reakcje alergiczne – zwykle w postaci wysypki, świądu czy zaczerwienienia skóry. Stosowanie preparatów miejscowych, takich jak maści czy kremy z melisą, może czasem prowadzić do podrażnień lub reakcji kontaktowych.

Niektóre osoby po przyjęciu większych ilości melisy mogą odczuwać dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takie jak nudności, zgaga czy skurcze żołądka i jelit. Najczęściej objawy te ustępują samoistnie po zmniejszeniu dawki lub odstawieniu preparatu.

Preparaty z melisą lekarską dostępne w aptekach

• Wśród produktów zawierających melisę lekarską można znaleźć zarówno tabletki, kapsułki, jak i płyny doustne oraz syropy. Melisa często występuje w połączeniu z innymi ziołami, takimi jak kozłek lekarski (waleriana), chmiel, serdecznik czy głóg.
• Do popularnych preparatów należą m.in. Iberogast (dostępny w różnych pojemnościach), który oprócz melisy zawiera także arcydzięgiel, glistnik, kminek, lukrecję, miętę, ostropest i rumianek. Produkt ten wspomaga trawienie i łagodzi dolegliwości żołądkowo-jelitowe.
• Labofarm oferuje tabletki uspokajające w kilku wariantach ilościowych – 20, 60, 90 lub 150 sztuk. W składzie tych tabletek znajdziemy melisę wraz z chmielem, kozłkiem i serdecznikiem. Preparaty te polecane są osobom narażonym na stres, drażliwość czy trudności ze snem.
• Persen forte to kolejne kapsułki o działaniu uspokajającym i ułatwiającym zasypianie. Oprócz melisy zawierają także walerianę oraz miętę.
• Neospasmina Extra (Extraspasmina) to preparat dostępny w postaci kapsułek twardych. Połączenie melisy z kozłkiem, magnezem i witaminą B6 sprawia, że produkt ten wspiera walkę z bezsennością oraz stresem.
• Dla osób preferujących płynne formy suplementacji dostępne są takie produkty jak Cravisol czy Sedomix – oba bazują na wyciągach roślinnych z dodatkiem melisy i innych ziół o działaniu uspokajającym.
• W aptekach można również znaleźć syropy (np. Melissed) oraz krople uspokajające (np. Hasco), które pomagają łagodzić napięcie nerwowe i ułatwiają zasypianie.
• Dla zwolenników naparów polecane są saszetki Fix Melisa lub mieszanki ziołowe do zaparzania takie jak Nervosan fix – obie propozycje zawierają suszone liście melisy oraz inne składniki wspierające relaksację.
• Niektóre preparaty wykorzystujące melisę mają również zastosowanie przy kaszlu (DexaCaps) lub menopauzie (Cravisol).

Produkty pielęgnacyjne z dodatkiem melisy lekarskiej

• Benecos Natural oferuje balsam do ciała z melisą w pojemności 150 ml. Produkt ten jest odpowiedni dla wegan oraz nie zawiera sztucznych barwników i aromatów.
• Wśród kosmetyków Vis Plantis znajdziemy szampon przeznaczony do włosów ze skłonnością do przetłuszczania się, który łączy w sobie ekstrakty z rozmarynu, ostropestu i melisy. Opakowanie zawiera 400 ml produktu.
• Ta sama marka proponuje również odżywkę do włosów o podobnym składzie – z rozmarynem, ostropestem i melisą – także w butelce o pojemności 400 ml. Kosmetyk ten sprawdzi się szczególnie przy problemach z łojotokiem.

Właściwości i wpływ na organizm

• łagodzi stany napięcia i działa uspokajająco
• pomaga w zasypianiu, wspierając spokojny sen
• wykazuje działanie antyseptyczne oraz przeciwbakteryjne
• przeciwdziała rozwojowi grzybów i drożdżaków
• wspiera leczenie łupieżu oraz ogranicza nadmierne pocenie się
• może pobudzać produkcję mleka u kobiet karmiących
• wspomaga trawienie i poprawia apetyt
• działa żółciopędnie, ułatwiając pracę układu pokarmowego
• wykazuje właściwości przeciwlękowe oraz antydepresyjne
• zmniejsza napięcie mięśni szkieletowych, działając miorelaksująco

Różnorodne warianty i sposoby stosowania

• kapsułki
• tabletki do ssania
• syropy
• maści
• żele do skóry
• kremy
• płyny doustne
• susz roślinny
• nalewki alkoholowe
• spraye
• pastylki do ssania
• szampony oraz odżywki do włosów
• krople
• napary ziołowe
• tabletki

Dostępność różnych form preparatów pozwala na dopasowanie sposobu przyjmowania do indywidualnych potrzeb. Wśród nich można znaleźć zarówno produkty przeznaczone do stosowania wewnętrznego, jak i zewnętrznego.

Kapsułki, tabletki czy płyny doustne to wygodne rozwiązania dla osób preferujących szybkie i łatwe dawkowanie. Z kolei maści, kremy oraz żele sprawdzą się przy aplikacji bezpośrednio na skórę. Nie brakuje także produktów takich jak nalewki, napary czy susz, które są popularne wśród zwolenników naturalnych metod. Dla osób dbających o włosy dostępne są szampony i odżywki wzbogacone o odpowiednie składniki.

Najważniejsze składniki czynne

Wśród kluczowych substancji obecnych w roślinach można wyróżnić między innymi flawonoidy, które odpowiadają za wiele korzystnych właściwości. Oprócz nich istotną rolę odgrywają także olejki eteryczne oraz garbniki. Warto wspomnieć również o witaminie C, która wspiera odporność organizmu. Do innych ważnych związków należą żywice, sole mineralne, śluzy oraz związki gorzkie, które razem tworzą unikalny profil chemiczny roślin.

• flawonoidy
• olejki eteryczne
• garbniki
• witamina C
• żywice
• sole mineralne
• śluz
• związki gorzkie

Wykorzystywane części roślin

Do celów zielarskich najczęściej zbiera się zarówno ziele, jak i liście danej rośliny.

• ziele
• liście