Czarny bez – naturalne wsparcie odporności dla całej rodziny

Charakterystyka bzu czarnego – pochodzenie, wygląd i cechy botaniczne

Bez czarny (Sambucus nigra) to roślina, którą najczęściej spotkamy w formie krzewu, choć czasem przybiera postać niewielkiego drzewa. Jego naturalny zasięg obejmuje Europę, północno-zachodnią Afrykę oraz Azję Mniejszą. W Polsce bez czarny jest popularnie uprawiany w ogrodach i parkach, ale równie często rośnie dziko na obrzeżach lasów, przy drogach czy na nieużytkach i zaroślach.

Roślina ta najlepiej rozwija się na glebach żyznych, wilgotnych i bogatych w azot, preferując stanowiska półcieniste. Pędy bzu czarnego osiągają wysokość od 3 do 10 metrów i pokryte są spękaną, szarobrunatną korą z charakterystycznymi podłużnymi bruzdami. Wnętrze gałęzi wypełnia biały, gąbczasty rdzeń.

Liście Sambucus nigra mają zieloną barwę, a ich spodnia strona jest wyraźnie jaśniejsza. Każdy liść składa się z nieparzystej liczby (zazwyczaj 5-7) jajowato-eliptycznych listków o piłkowanych brzegach. W okresie od czerwca do lipca bez czarny zakwita drobnymi kwiatami o białym lub kremowym kolorze, które tworzą duże baldachogrona o średnicy nawet do 20 cm. Kwiaty te mają pięć płatków korony, jeden słupek oraz pięć pręcików.

Po przekwitnięciu pojawiają się owoce – błyszczące jagody o kulistym kształcie i ciemnej, niemal czarnej lub fioletowej barwie. Zebrane są one w grupy na końcach pędów; każda jagoda zawiera od trzech do sześciu nasion. Bez czarny ceniony jest także jako roślina ozdobna – istnieje wiele odmian różniących się wyglądem liści, kwiatów i owoców.

Zastosowania i właściwości czarnego bzu

Czarny bez, znany również jako Sambucus nigra, od wieków znajduje szerokie zastosowanie zarówno w ziołolecznictwie, jak i w domowej apteczce. Najczęściej wykorzystywane są jego kwiaty i owoce, choć niekiedy sięga się także po liście oraz korę tej rośliny. Kwiaty czarnego bzu, suszone i stosowane jako napar, są oficjalnie uznane za środek leczniczy o działaniu napotnym i moczopędnym, szczególnie polecany podczas przeziębień czy stanów zapalnych górnych dróg oddechowych. Stanowią one również składnik preparatów łagodzących objawy infekcji, takich jak krople czy tabletki ułatwiające usuwanie śluzu i zmniejszające obrzęk błon śluzowych zatok.

Owoce czarnego bzu znalazły zastosowanie przede wszystkim jako naturalny środek na łagodne zaparcia oraz wspomagająco przy niestrawności – często w formie płynnych preparatów doustnych. W aptekach dostępne są liczne suplementy diety bazujące na ekstraktach z kwiatów i owoców tej rośliny. Produkty te mają za zadanie wspierać odporność organizmu, łagodzić przebieg infekcji oraz skracać czas ich trwania zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Można je spotkać pod postacią syropów, soków, kapsułek, tabletek do ssania na gardło czy żelków dla najmłodszych.

Ekstrakty z czarnego bzu coraz częściej pojawiają się także w kosmetykach – od kremów i maseczek po szampony oraz balsamy do ciała. Olej tłoczony z nasion tej rośliny jest ceniony za swoje właściwości regenerujące skórę oraz pomoc w walce z egzemą czy trądzikiem. Szampony wzbogacone o wyciąg z czarnego bzu mogą pogłębiać kolor ciemnych włosów dzięki obecności naturalnych barwników (antocyjanów), a kremy czy toniki działają ściągająco i przeciwzapalnie. W medycynie ludowej wyciągi z bzu stosowano do pielęgnacji skóry naczynkowej oraz przy drobnych ranach czy odmrożeniach.

W tradycji ludowej zakres wykorzystania czarnego bzu jest jeszcze szerszy – przygotowuje się z niego napary, odwary, syropy, nalewki, maści czy olejki do masażu. Napar z kwiatów bywa używany do przemywania oczu przy podrażnieniach lub stanach zapalnych spojówek, a także do płukania jamy ustnej przy problemach z dziąsłami. Inhalacje parowe na bazie tej rośliny pomagają przy katarze i problemach zatokowych.

Spożywanie naparu z kwiatów czarnego bzu zwiększa ilość wydalanego moczu, co wspiera oczyszczanie organizmu oraz przynosi ulgę przy infekcjach dróg moczowych. Zaleca się przygotowywanie go poprzez zalanie kilku gram suszonych kwiatów gorącą wodą; taki napój można pić kilka razy dziennie jako wsparcie podczas przeziębienia lub dla poprawy pracy układu moczowego i sercowo-naczyniowego. Napar z owoców działa łagodniej niż ten z kwiatów – pomaga głównie przy problemach trawiennych (np. zaparciach) oraz wykazuje właściwości antyoksydacyjne dzięki zawartości antocyjanów.

Mniej znanym zastosowaniem owoców czarnego bzu jest pobudzanie laktacji oraz wykorzystywanie ich w formie ciepłych okładów na bolesne miejsca – wystarczy zaparzyć owoce we wrzątku i nałożyć na gazę jako kompres.

Kora tej rośliny posiada właściwości moczopędne i oczyszczające; dawniej stosowano ją nawet jako środek przeczyszczający lub prowokujący wymioty (w zależności od sposobu zbioru). Z kory sporządza się odwary poprzez gotowanie jej przez kilkanaście minut w wodzie – większe dawki mogą być używane w przypadku zatruć pokarmowych.

Liście czarnego bzu wykazują działanie wykrztuśne oraz odkażające – pomagają przy infekcjach dróg oddechowych czy problemach trawiennych. Z młodych liści przed okresem kwitnienia przygotowuje się napary lub maści przeciwbólowe (gotując je w oleju lub oliwie). Takie preparaty można stosować miejscowo na siniaki czy obrzęki.

Czarny bez znajduje również zastosowanie w kuchni – jego owoce służą do produkcji dżemów, konfitur, nalewek o prozdrowotnych właściwościach czy domowych koktajli. Antocyjany zawarte w owocach są cenione jako naturalny barwnik spożywczy.

Czarny bez – składniki aktywne, właściwości zdrowotne i zastosowanie

Skład chemiczny różnych części czarnego bzu (Sambucus nigra) zależy od wielu czynników, takich jak warunki uprawy, sposób nawożenia, termin zbioru oraz przechowywania. Kwiaty tej rośliny najlepiej zbierać na początku kwitnienia, czyli w czerwcu. Są one bogate w polifenole (ok. 3% suchej masy), w tym kwas chlorogenowy, rutynę i kwercetynę. Występują tu również liczne flawonoidy (takie jak kemferol, astragalina czy izokwercetyna), minerały (m.in. fosfor, magnez, wapń, potas i cynk), witaminy z grupy B oraz witamina A i C. Dodatkowo obecne są garbniki (pochodne kwasu galusowego i kawowego), triterpeny (np. α- i β-amaryna) oraz sterole roślinne (kampesterol, β-sitosterol). Świeże kwiaty zawierają sambunigrynę – toksyczny glikozyd cyjanogenny rozkładający się podczas suszenia.

Owoce czarnego bzu zbiera się jesienią, gdy są w pełni dojrzałe – niedojrzałe jagody również zawierają sambunigrynę. Dojrzałe owoce stanowią cenne źródło glikozydów antocyjanowych (chryzantemina, 3-sambubiozyd), garbników, kwasów organicznych (jabłkowy, szikimowy, chlorogenowy), witamin z grupy B oraz C, a także błonnika pokarmowego i pektyn. Zawierają także olejki eteryczne oraz kwasy tłuszczowe (linolowy, linolenowy).

Badania naukowe wykazały szerokie spektrum działania biologicznego ekstraktów z czarnego bzu. Zarówno owoce jak i kwiaty wykazują właściwości przeciwbakteryjne wobec paciorkowców odpowiedzialnych za infekcje dróg oddechowych oraz innych bakterii takich jak Staphylococcus aureus MRSA czy Salmonella poona. Ponadto surowce te działają przeciwwirusowo – hamują namnażanie wirusa grypy typu A i B oraz wirusa opryszczki Herpes simplex virus. Przypisuje się to głównie obecności flawonoidów.

Ekstrakty z czarnego bzu wpływają korzystnie na układ odpornościowy poprzez stymulację produkcji cytokin prozapalnych i TNF-α oraz aktywację komórek żernych. U myszy zaobserwowano wzrost poziomu przeciwciał IgA po podaniu soku z owoców tej rośliny. Antocyjany obecne w owocach mają silne właściwości antyoksydacyjne – wspierają układ sercowo-naczyniowy i pomagają organizmowi w walce z infekcjami.

Triterpeny zawarte w czarnym bzie pobudzają zakończenia nerwu błędnego w przewodzie pokarmowym, co przekłada się na zwiększone uwodnienie śluzu dróg oddechowych i ułatwia jego odkrztuszanie. Wstępne badania na zwierzętach sugerują również korzystny wpływ wodnych ekstraktów z kwiatów na gospodarkę glukozową: mogą one zmniejszać insulinooporność komórek oraz obniżać poziom cukru po posiłku.

Liście czarnego bzu najlepiej zbierać przed okresem kwitnienia – są one bogate w witaminę C (200–300 mg/100 g) oraz białko. Zawierają także garbniki, kwasy organiczne i substancje śluzowe. Napary z liści wspomagają walkę z infekcjami dzięki wysokiej zawartości witaminy C; działają też ściągająco oraz łagodzą zaparcia. Ponadto pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i żółci oraz zwiększają apetyt przyjmowane przed posiłkami.

Kora czarnego bzu jest rzadziej stosowana w fitoterapii – jej skład nie został jeszcze dokładnie poznany. Wiadomo jednak, że zawiera głównie garbniki roślinne, alkaloidy i saponiny. Napary przygotowane z kory wykazują działanie moczopędne – mogą być pomocne przy infekcjach dróg moczowych lub kamicy nerkowej poprzez wspomaganie usuwania toksyn z organizmu oraz redukcję obrzęków. Działanie ściągające kory wykorzystuje się także przy stanach zapalnych jamy ustnej lub podrażnieniach skóry.

Jak stosować czarny bez? Praktyczne przepisy i dawkowanie

Owoce oraz kwiaty czarnego bzu można wykorzystywać na wiele sposobów, przygotowując z nich napary, odwary czy lecznicze powidła. W przypadku problemów z zaparciami, łyżkę suszonych owoców zalewa się szklanką zimnej wody i gotuje przez 10-15 minut. Po odcedzeniu odwar pije się na ciepło dwa do trzech razy dziennie.

Na pierwsze objawy przeziębienia warto sięgnąć po napar z suszonych kwiatów czarnego bzu – jedną łyżkę (ok. 3 g) zalewa się szklanką wrzątku i parzy pod przykryciem przez 5-10 minut. Zaleca się spożywanie jednej szklanki ciepłego naparu trzy razy dziennie przez osoby dorosłe i młodzież powyżej 12 lat. Napar ten działa również moczopędnie.

Warto pamiętać, że zarówno napary, jak i odwary z czarnego bzu nie powinny być stosowane dłużej niż tydzień bez konsultacji lekarskiej. Brakuje badań dotyczących bezpieczeństwa stosowania tych preparatów u kobiet w ciąży, karmiących piersią oraz dzieci poniżej 12 roku życia.

Medycyna ludowa poleca także okłady z owoców bzu – wystarczy zalać je wrzątkiem i parzyć około 10 minut, a następnie zawinąć w gazę i przykładać na bolące miejsca na skórze.

Lecznicze powidła przygotowuje się poprzez gotowanie owoców z cukrem lub miodem; jedną łyżkę takiego przetworu rozpuszcza się w szklance letniej wody. Powidła te są pomocne przy biegunkach oraz podczas oczyszczania organizmu.

Połączenie kwiatów bzu czarnego i lipy to tradycyjny sposób na przeziębienie z gorączką – po jednej łyżce każdego składnika zalewa się szklanką wrzątku, parzy przez 15 minut i odcedza. Zalecane jest podawanie pół szklanki naparu co dwie godziny.

Kwiaty bzu nadają się także do inhalacji – przygotowany napar wykorzystuje się do wdychania pary wodnej.

Odwar z kory czarnego bzu, który działa moczopędnie i wspomaga przy infekcjach czy piasku nerkowym, przygotowuje się gotując 1-2 łyżeczki kory w szklance wody przez 10-15 minut. Taki odwar można pić raz lub dwa razy dziennie.

Bez czarny – możliwe interakcje z lekami i innymi ziołami

Dotychczas nie odnotowano przypadków, aby kwiaty lub owoce czarnego bzu (Sambucus nigra) w formie leku wchodziły w interakcje z innymi preparatami leczniczymi czy ziołowymi.

Możliwe działania niepożądane i ryzyko przedawkowania bzu czarnego

Bez czarny, podobnie jak wiele innych roślin, może wywoływać reakcje alergiczne – zarówno po spożyciu, jak i w wyniku kontaktu ze skórą lub błonami śluzowymi. Objawy uczulenia to m.in. zaczerwienienie, świąd, pieczenie skóry, wypryski, podrażnienie oczu, kaszel czy katar sienny oraz duszności.

Warto pamiętać, że wszystkie części tej rośliny zawierają sambunigrynę – glikozyd cyjanogenny o działaniu toksycznym. Najwięcej tej substancji znajduje się w kwiatach oraz niedojrzałych owocach bzu czarnego (Sambucus nigra). Spożycie świeżych surowców może prowadzić do bólu brzucha, nudności, wymiotów, biegunki i ogólnego osłabienia organizmu.

Sambunigryna ulega rozkładowi podczas suszenia lub obróbki termicznej, dlatego przetwory z odpowiednio przygotowanych kwiatów i owoców są bezpieczniejsze. Pestki owoców mogą uwalniać w żołądku szkodliwy kwas cyjanowodorowy po kontakcie z sokiem żołądkowym – dlatego zaleca się oddzielanie ich od miąższu.

Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) uznaje kwiaty i owoce bzu czarnego za bezpieczne do spożycia (status GRAS – generally recognized as safe). Jednak alkoholowe przetwory wykonane ze świeżych części rośliny są trujące z powodu obecności sambunigryny; podczas fermentacji również dochodzi do uwalniania niebezpiecznego kwasu cyjanowodorowego.

Preparaty z bzem czarnym dostępne w aptekach

• Sinupret extract, 160 mg, tabletki drażowane, 20 szt.
• Sinupret, krople doustne, 100 ml
• Figura 1, fix mieszanka ziołowa, 3 g, 20 szt.
• Pyrosal, 1 g/10 g, syrop, 125 g
• Normosan fix, zioła do zaparzania, 1,4 g, 20 szt.
• Raphacholin plus, płyn doustny, 100 g
• Owoc bzu czarnego, zioła do zaparzania, 50 g (Flos)
• Kwiat bzu czarnego, 2 g, 30 szt. (Flos)
• Kwiat bzu czarnego, zioło do zaparzania, 50 g (Kawon)
• Kwiat bzu czarnego, zioło pojedyncze, 50 g (Flos)
• Owoc bzu czarnego, 2 g, 30 szt. (Flos)

Produkty z czarnym bzem – suplementy i preparaty wspierające odporność

• Sinuren Zatoki HOT, proszek w saszetkach (10 szt.) – preparat w formie proszku do rozpuszczania, polecany przy obniżonej odporności oraz problemach z zatokami.     
• Tymianek i podbiał, pastylki do ssania bez cukru (24 szt.) – pastylki bez dodatku cukru, które łagodzą podrażnienia gardła i wspierają odporność.     
• Tymianek i podbiał, pastylki do ssania (24 szt.) – klasyczne pastylki na gardło, pomocne przy spadku odporności i uczuciu podrażnienia.     
• Sammunol 3+, syrop (120 ml) – syrop przeznaczony dla dzieci powyżej 3. roku życia, wspomagający naturalną odporność organizmu.     
• ZIELNIK DOZ Herbatka na odporność (20 saszetek x 2 g) – mieszanka ziołowa zawierająca m.in. czarny bez, imbir oraz lukrecję, idealna na wsparcie układu immunologicznego.     
• ZIELNIK DOZ BIO Czarny Bez, sok (500 ml) – ekologiczny sok NFC z owoców czarnego bzu, certyfikowany produkt bio.     
• ZIELNIK DOZ Syrop Czarny bez z owoców (250 ml) – syrop z owoców czarnego bzu wzbogacony o dziką różę.     
• ZIELNIK DOZ Herbata Rooibos Manuka (20 saszetek x 1,7 g) – kompozycja rooibosa z dodatkiem żurawiny i malin w wygodnych saszetkach.     
• ZIELNIK DOZ Syrop Czarny bez z kwiatów (250 ml) – syrop przygotowany na bazie kwiatów czarnego bzu.     
• Sinulan Forte, tabletki powlekane (60 szt.) – tabletki wspierające drogi oddechowe oraz łagodzące objawy kataru.     
• Sambucus Kids, syrop (120 ml) – syrop dla dzieci pomagający w utrzymaniu prawidłowej odporności.     
• Rutinacea Junior Plus, płyn (100 ml) – płynny suplement diety dedykowany najmłodszym.     
• Sambucol Kids, płyn (120 ml) – preparat w formie płynu lub syropu dla dzieci o obniżonej odporności.     
• Sambucol Extra Strong, kapsułki dla dorosłych (30 szt.) – kapsułki przeznaczone dla osób dorosłych jako wsparcie układu immunologicznego.     
• Pelafen Kid 3+, syrop (100 ml) – syrop stworzony specjalnie dla dzieci powyżej trzeciego roku życia na okres obniżonej odporności.     
• Zatoxin, tabletki powlekane (60 szt.) – tabletki uzupełniające niedobory witamin i minerałów.     
• Sinulan Forte, tabletki powlekane (30 szt.) – preparat zawierający m.in. czarny bez oraz inne składniki roślinne wspomagające funkcjonowanie dróg oddechowych i odporność.     
• Rutinacea junior plus, tabletki do ssania (20 szt.) – tabletki do ssania przeznaczone dla dzieci jako wsparcie codziennej diety.     
• RenoPuren Zatoki MAX, tabletki (60 szt.) – produkt polecany przy katarze oraz problemach z zatokami i spadkiem odporności.     
• Sambucol Extra Strong, płyn (120 ml) – silnie skoncentrowany płynny suplement diety oparty na ekstrakcie z czarnego bzu.     

Kosmetyki z dodatkiem czarnego bzu – przegląd produktów

• Nacomi Next LVL, serum Bakuchiol 2%, 30 ml – kosmetyk przeznaczony do pielęgnacji skóry z oznakami starzenia, takimi jak zmarszczki, utrata jędrności czy przebarwienia. Sprawdzi się również przy cerze suchej i trądzikowej.
• Vianek, regenerujący szampon do włosów ciemnych, farbowanych, 300 ml – produkt dedykowany osobom z suchymi włosami, które wymagają odżywienia i regeneracji.
• Vianek, wzmacniający płyn micelarny i tonik 2w1, 200 ml – kosmetyk łagodzący podrażnienia i zaczerwienienia oraz wzmacniający naczynka. Idealny dla osób ze skłonnością do wrażliwości skóry.
• Nacomi Baby, emulsja nawilżająca od pierwszych dni życia, 250 ml – delikatna emulsja stworzona z myślą o skórze wrażliwej i nadreaktywnej u najmłodszych dzieci.
• Nacomi Baby, nawilżająca emulsja do ciała od pierwszego dnia życia dla skóry atopowej, 250 ml – produkt przeznaczony do codziennej pielęgnacji bardzo wrażliwej skóry niemowląt.
• Nacomi Baby, fotostabilny krem na każdą pogodę SPF 50, 50 ml – krem ochronny zapewniający wysoką ochronę przeciwsłoneczną dla dzieci już od pierwszych dni życia.
• Benecos Natural, balsam do ciała Morela i Kwiat Czarnego Bzu, 150 ml – balsam odpowiedni dla wegan, nie zawiera sztucznych barwników ani aromatów. Przeznaczony do codziennego nawilżania skóry.
• Benecos Natural, balsam do ciała Granat i Róża, 150 ml – żelowy balsam stworzony z myślą o osobach poszukujących naturalnych składników bez sztucznych dodatków. Odpowiedni także dla wegan.
• Nacomi Next LVL, serum Retinol 0,5%, 30 ml – serum wspierające walkę z przebarwieniami oraz oznakami starzenia się skóry. Pomaga także przy problemach z trądzikiem i utratą elastyczności.
• Nacomi Next LVL, serum Retinol 1%, 30 ml – silniejsze serum przeciwstarzeniowe redukujące zmarszczki oraz poprawiające kondycję skóry trądzikowej i wiotkiej.

Właściwości i wpływ na organizm

• działa przeciwzapalnie
• wykazuje właściwości antyoksydacyjne (przeciwutleniające)
• wspiera naturalną odporność organizmu
• posiada działanie moczopędne, zwiększając ilość wydalanego moczu
• pomaga w walce z infekcjami bakteryjnymi
• łagodzi ból, nie będąc środkiem opioidowym
• wykazuje aktywność przeciwwirusową
• ułatwia odkrztuszanie
• wspomaga regulację pracy układu immunologicznego (immunomodulujące)
• pobudza wydzielanie potu (działanie napotne)
• wzmacnia funkcjonowanie układu odpornościowego

Różnorodne formy i zastosowania

Preparaty ziołowe dostępne są w wielu postaciach, które można dostosować do indywidualnych potrzeb. Wśród nich znajdują się zarówno tradycyjne rozwiązania, takie jak susz czy napary, jak i bardziej nowoczesne formy, np. tabletki lub kapsułki.

Do popularnych sposobów wykorzystania ziół należą także odwar, macerat oraz nalewka. Nie brakuje również wyciągów olejowych, syropów czy kropli. Zioła mogą być stosowane w postaci płynów doustnych, soków czy miodów ziołowych.

W aptekach i sklepach zielarskich znajdziemy także maści, kremy oraz żele przeznaczone do pielęgnacji skóry. Dla osób dbających o włosy dostępne są szampony i odżywki na bazie roślin. Wśród preparatów można spotkać również tabletki do ssania.

• susz
• napar
• odwar
• macerat
• nalewka
• wyciąg
• sok
• krople
• syrop
• tabletka
• kapsułka
• wyciąg olejowy
• miód ziołowy
• maść
• krem
• płyn doustny
• szampony i odżywki do włosów
• żel na skórę
• tabletki do ssania

Kluczowe składniki aktywne

W składzie produktu można znaleźć wiele cennych substancji, które wykazują korzystny wpływ na organizm. Do najważniejszych należą witaminy z grupy B (B1, B2, B3, B6), witamina C oraz różnorodne związki mineralne. Warto również wymienić obecność flawonoidów, rutyny, kwercetyny i fitosteroli.

Oprócz tego produkt zawiera olejki eteryczne, garbniki, fenolokwasy oraz antocyjany. Nie brakuje także kwasów organicznych (w tym kwasu chlorogenowego), kampesterolu i triterpenów. Wśród substancji aktywnych znajdują się również substancje śluzowe oraz unikalne związki takie jak sambunigryna czy cyjanidyno-3-glikozyd, cyjanidyno-3-sambubiozyd i cyjanidyno-3-diglikozyd.

• witamina C
• witamina B1
• witamina B2
• witamina B3
• witamina B6
• rutyna
• kwercetyna
• flawonoidy
• fitosterole
• olejki eteryczne
• garbniki
• fenolokwasy
• antocyjany
• kwasy organiczne
• kwas chlorogenowy
• kampesterol
• triterpeny
• substancje śluzowe
• związki mineralne
• sambunigryna
• cyjanidyno-3-glikozyd
• cyjanidyno-3-sambubiozyd
• cyjanidyno-3-diglikozyd

Wykorzystywane części roślin

W zależności od gatunku, do celów zielarskich i leczniczych pozyskuje się różne elementy roślin. Najczęściej zbierane są owoce, liście, korzenie, kwiaty oraz kora.

• kwiat
• kora
• owoc
• korzeń
• liść