Fiołek trójbarwny – niepozorny kwiat o niezwykłych właściwościach

Charakterystyka fiołka trójbarwnego – pochodzenie, budowa i wygląd

Fiołek trójbarwny, znany również jako bratek polny, to roślina należąca do rodziny fiołkowatych (Violaceae). W tradycji ludowej spotykane są także nazwy takie jak macoszka, sierotka czy kwiatek Świętej Trójcy. Naturalnie występuje na rozległych obszarach Europy, w północnej części Afryki oraz w umiarkowanych rejonach Azji, m.in. w Turcji, Iranie i zachodniej Syberii. W Polsce jest bardzo powszechny i często pojawia się na łąkach, polach uprawnych oraz przy drogach – jego niewielkie wymagania glebowe sprawiają, że łatwo się rozprzestrzenia. Oprócz środowiska naturalnego bywa także uprawiany jako roślina ozdobna w ogrodach.

Fiołek trójbarwny osiąga wysokość od 10 do 30 cm. Jego łodyga jest czterokanciasta w przekroju poprzecznym, rozgałęziona i delikatnie owłosiona; może być zarówno wzniesiona, jak i lekko podnosząca się. Liście tej rośliny mają pierzastowcinaną strukturę z charakterystycznymi przylistkami – dolne liście są sercowate, natomiast górne przybierają kształt lancetowaty lub eliptyczny. Okres kwitnienia przypada od maja do października. Kwiaty fiołka wyrastają pojedynczo z kątów liściowych na długich szypułkach; ich korona składa się z pięciu płatków: dolny płatek posiada ostrogę i jest żółty, boczne mają odcień zielonawo-fioletowy, a górne są najczęściej fioletowe. Kwiaty są obupłciowe. Owocem jest trójdzielna torebka zawierająca drobne nasiona o brunatnożółtej barwie. Fiołek trójbarwny występuje w licznych odmianach i formach morfologicznych.

Fiołek trójbarwny – właściwości, zastosowania i korzyści zdrowotne

Fiołek trójbarwny (Viola tricolor) to roślina o szerokim zastosowaniu w ziołolecznictwie, kosmetyce oraz suplementacji diety. Surowcem wykorzystywanym w celach leczniczych jest suszone ziele (Violae tricoloris herba), które zbiera się podczas kwitnienia, najczęściej dwa razy w roku: na przełomie maja i czerwca oraz ponownie we wrześniu lub październiku. Proces suszenia powinien odbywać się w przewiewnych miejscach, w temperaturze nieprzekraczającej 40°C, aby zachować cenne właściwości rośliny.

Ziele fiołka trójbarwnego znajduje zastosowanie zarówno w tradycyjnej medycynie ludowej, jak i nowoczesnych preparatach farmaceutycznych czy kosmetycznych. W Polsce dostępne są leki na bazie tej rośliny, polecane szczególnie przy łagodnych stanach zapalnych skóry oraz łojotoku (np. Bratek fix). Fiołek wykazuje także działanie moczopędne i wspomaga leczenie infekcji dróg moczowych oraz nadciśnienia tętniczego. Jego obecność w suplementach diety pomaga oczyszczać organizm z toksyn i wspiera procesy detoksykacyjne oraz odchudzające.

Dzięki zawartości substancji czynnych, takich jak flawonoidy czy saponiny, fiołek trójbarwny korzystnie wpływa na kondycję skóry – ogranicza powstawanie zmian trądzikowych, poprawia wygląd cery suchej i naczynkowej oraz wzmacnia naczynia krwionośne dzięki rutozydowi. Ekstrakty z bratka są składnikiem wielu kosmetyków: kremów, toników, maseczek czy pianek oczyszczających. Działają one łagodząco na podrażnienia skóry, redukują wypryski alergiczne i wspierają regenerację naskórka.

W praktyce zielarskiej napary z fiołka stosuje się zarówno wewnętrznie – jako środek moczopędny, napotny czy wykrztuśny (szczególnie przy nieżytach dróg oddechowych) – jak i zewnętrznie do przemywania skóry objętej stanami zapalnymi lub po zabiegach naświetlania promieniami Roentgena. Pomagają również przy pękających naczynkach i drobnych wylewach podskórnych. Napary mogą być używane jako okłady na zmęczone oczy lub przy opuchliźnie pod oczami.

Tradycja stosowania fiołka trójbarwnego sięga wieków – już w XVI wieku zalecano go przy konwulsjach u dzieci, infekcjach płuc czy problemach skórnych takich jak strupy czy swędzenie. Używano go także do obniżania gorączki, płukania gardła oraz jako środek przeczyszczający i uspokajający. Obecnie jego wszechstronne działanie sprawia, że jest cenionym składnikiem wielu preparatów leczniczych i pielęgnacyjnych.

Fiołek trójbarwny – składniki aktywne, właściwości i wpływ na organizm

Fiołek trójbarwny to roślina bogata w liczne substancje biologicznie czynne, które odpowiadają za jego szerokie spektrum działania. Wśród najważniejszych związków obecnych w zielu tej rośliny znajdują się flawonoidy, takie jak rutyna, luteolina, witeksyna, wiolantyna czy saponaryna. Ich zawartość może sięgać nawet 2,1%. Oprócz tego fiołek dostarcza antocyjanów (np. wiolanina i pochodne peonidyny), fenolokwasów (m.in. kwas salicylowy, kawowy, gentyzynowy czy protokatechowy), a także karotenoidów (wiolaksantyna i zeoksantyna) oraz śluzów stanowiących do 10% składu surowca.

W badaniach laboratoryjnych wykazano, że ekstrakty wodno-metanolowe z fiołka trójbarwnego działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Napary i wyciągi etanolowe z tej rośliny wykazują również właściwości przeciwbakteryjne wobec takich drobnoustrojów jak Staphylococcus aureus, Bacillus cereus, Staphylococcus epidermidis, Pseudomonas aeruginosa, Enterococcus faecalis, Escherichia coli oraz Klebsiella pneumoniae. Ponadto fiołek trójbarwny działa przeciwgrzybiczo na Candida albicans.

Roślina ta zawiera także cyklotydy – makrocykliczne peptydy o potwierdzonej aktywności cytotoksycznej wobec komórek nowotworowych (np. linie chłoniaka U-937 GTB i szpiczaka RPMI8226/s). Ekstrakty z fiołka hamowały również wzrost komórek mysiej białaczki L1210 oraz ograniczały proliferację aktywowanych limfocytów zależnie od IL-2, co wskazuje na ich potencjał immunomodulujący. Dodatkowo metanolowe ekstrakty z tej rośliny wykazały działanie antytrombinowe – mogą więc zapobiegać powstawaniu zakrzepów.

Warto jednak pamiętać o możliwych skutkach ubocznych – opisano przypadek hemolizy czerwonych krwinek u dziecka z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej po spożyciu naparu z fiołka trójbarwnego. Choć nie ustalono dokładnie, które związki są za to odpowiedzialne, podejrzewa się saponiny triterpenowe.

Działanie przeciwzapalne fiołka potwierdzono w badaniach na zwierzętach – ekstrakty zmniejszały aktywność leukocytów wielojądrzastych i monocytów oraz blokowały funkcje fagocytów. Za te właściwości odpowiada m.in. kwas salicylowy obecny w zielu rośliny. Ponadto wysoka zawartość flawonoidów i antocyjanów przekłada się na silne działanie antyoksydacyjne fiołka trójbarwnego – związki te skutecznie neutralizują wolne rodniki tlenowe. Rutyna dodatkowo wspomaga uszczelnianie naczyń włosowatych.

Jak stosować i dawkować fiołka trójbarwnego?

Fiołek trójbarwny można wykorzystywać zarówno w formie naparu, jak i odwaru, w zależności od potrzeb. Napar przygotowuje się, zalewając około 4 gramy ziela szklanką wrzącej wody i pozostawiając pod przykryciem na 5–7 minut. Zaleca się spożywanie świeżo przygotowanego naparu dwa razy dziennie po posiłkach, każdorazowo wypijając około 3/4 szklanki.

Odwar natomiast sporządza się z 3 gramów surowca, które należy zalać filiżanką zimnej wody, zagotować i gotować przez 5–10 minut. Po przecedzeniu taki odwar można stosować wewnętrznie jako środek moczopędny – trzy razy dziennie po jedzeniu, zawsze świeży. Zewnętrznie odwar sprawdzi się do przemywania skóry do trzech razy na dobę.

Warto pamiętać, że fiołka trójbarwnego nie powinno się używać dłużej niż cztery tygodnie bez konsultacji lekarskiej. Ze względu na brak wystarczających badań nie zaleca się jego stosowania u kobiet w ciąży oraz karmiących piersią. Doustne przyjmowanie nie jest wskazane dla osób poniżej 18 lat, a przy aplikacji na skórę – dla dzieci poniżej 12 roku życia.

Tradycyjna medycyna ludowa poleca również mieszankę fiołka trójbarwnego (jedna łyżka) i kwiatów bzu czarnego (jedna łyżeczka), którą należy zalać dwiema szklankami wrzątku. Po zaparzaniu przez około 10 minut napar należy przecedzić i pić podczas infekcji dwa do trzech razy dziennie jako środek napotny.

Fiołek trójbarwny – możliwe działania niepożądane i ryzyko przedawkowania

Stosowanie fiołka trójbarwnego może prowadzić do wystąpienia reakcji alergicznych u niektórych osób.

Nadmierne spożycie tej rośliny, ze względu na obecność saponin, może skutkować pojawieniem się wymiotów.

W literaturze medycznej odnotowano przypadek hemolizy, czyli rozpadu czerwonych krwinek, u dziecka z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej po doustnym przyjęciu naparu z Viola tricolor.

Preparaty z fiołkiem trójbarwnym dostępne w aptekach

• Wśród produktów zawierających fiołek trójbarwny można znaleźć Fix Bratek – opakowanie 30 saszetek po 2 g. Jest to propozycja szczególnie polecana osobom zmagającym się z problemami skórnymi, takimi jak trądzik.
• Inną opcją jest Ziele fiołka trójbarwnego do zaparzania (50 g, Flos), które może być stosowane zarówno przy dolegliwościach skórnych, jak i wspomagająco w przypadku kamicy dróg moczowych.

Produkty i preparaty z fiołkiem trójbarwnym – przegląd dostępnych suplementów i wyrobów medycznych

• Herbatka ziołowa ZIELNIK DOZ Na włosy, skórę i paznokcie to propozycja w formie saszetek, która wspiera kondycję włosów oraz paznokci. Produkt zawiera ziele fiołka trójbarwnego i jest polecany osobom borykającym się z problemem wypadających włosów.
• ZIELNIK DOZ Bratek (fiołek trójbarwny) to zioła do zaparzania w saszetkach, które mogą być pomocne przy cerze trądzikowej. Regularne spożywanie naparu może wspomagać walkę z niedoskonałościami skóry.
• Visaxinum D to tabletki przeznaczone dla dorosłych zmagających się z trądzikiem. Preparat ten zawiera składniki wspierające zdrowie skóry, w tym ekstrakt z fiołka trójbarwnego.
• Acnex w postaci kapsułek to suplement diety dedykowany osobom walczącym z trądzikiem i zaskórnikami. W składzie znajduje się m.in. fiołek trójbarwny.
• Visaxinum dostępny jest także w opakowaniach po 60 tabletek – preparat ten pomaga uzupełnić niedobory witamin i minerałów oraz wspiera skórę problematyczną.
• Colfarm Drożdże z bratkiem to tabletki, które łączą właściwości drożdży oraz fiołka trójbarwnego, stanowiąc wsparcie dla skóry i włosów.
• Bratek – tabletki powlekane (90 szt.) – to kolejna propozycja dla osób chcących zadbać o cerę za pomocą naturalnych składników roślinnych.
• Visaxinum występuje również w mniejszym opakowaniu (30 tabletek), będąc wsparciem przy niedoborach witamin i minerałów oraz problemach skórnych.
• Herbatka fix na ciśnienie od Herbapolu Kraków to mieszanka owocowo-ziołowa w saszetkach, która może pozytywnie wpływać na układ krążenia.
• Linea fix to herbatka ziołowa w saszetkach, wspierająca proces odchudzania oraz detoksykacji organizmu dzięki obecności różnych ziół, w tym fiołka trójbarwnego.
• Plastry na odciski z kwasem salicylowym to wyrób medyczny przeznaczony do usuwania odcisków – wygodne rozwiązanie do stosowania miejscowego.
• Lewitan – drożdże piwowarskie w tabletkach – mogą być pomocne przy zmęczeniu czy problemach z koncentracją, a także jako wsparcie ogólnej kondycji organizmu.
• Herbatka Oczyszczająca fix (saszetki) polecana jest osobom ze skórą skłonną do trądziku – jej składniki pomagają oczyszczać organizm od wewnątrz.
• Herbatka Dla skóry, włosów i paznokci (Herbapol Kraków) zawiera mieszankę roślin wspierających wygląd skóry oraz wzmacniających włosy i paznokcie.
• Normatabs to tabletki przeznaczone dla osób borykających się z niedoborem witamin i minerałów oraz zmianami trądzikowymi na skórze. W składzie znajduje się również fiołek trójbarwny.

Wybrane produkty kosmetyczne z fiołkiem trójbarwnym

• Uzdrovisco Fiołek, roślinne serum przeciw niedoskonałościom, 30 ml – serum przeznaczone do pielęgnacji skóry z problemami naczynkowymi i trądzikiem, pomaga także w walce z zaskórnikami.
• Flos-Lek Laboratorium, Balance T-zone, gommage peeling z kwasami AHA, 125 g – delikatny peeling wspierający oczyszczanie skóry tłustej i mieszanej, redukuje łojotok oraz usuwa wągry i zaskórniki.
• Pumilen, maść roślinna, 75 ml – preparat polecany przy katarze i przeziębieniu, oparty na naturalnych składnikach roślinnych.
• Herbamedicus, maść z konopi Forte, 125 ml – łagodzi podrażnienia skóry, suchość oraz świąd; może być stosowana również na zmarszczki.
• Bielenda Professional, krem do stóp z 20% mocznikiem, 500 ml – intensywnie nawilżający krem do stóp o działaniu zmiękczającym i regenerującym skórę po zabiegach kosmetycznych.
• Holika Holika Pure Essence Mask Sheet - Acai berry, maseczka na bawełnianej płachcie z ekstraktem z jagód acai, 20 ml – koreańska maseczka w saszetce o właściwościach nawilżających i wygładzających skórę.
• Flos-Lek Pharma Dermoexpert Anti Aging, odmładzający peeling kwasowy, 30 ml – produkt dedykowany osobom walczącym z przebarwieniami i zmarszczkami; nie zawiera barwników ani substancji zapachowych i jest odpowiedni dla alergików.
• Holika Holika Pure Essence Mask Sheet - Pearl, maseczka na bawełnianej płachcie z ekstraktem z pereł, 20 ml – naturalna maseczka w saszetce poprawiająca kondycję skóry; idealna dla miłośników koreańskiej pielęgnacji.

Właściwości i korzyści zdrowotne

• wspiera usuwanie toksyn z organizmu
• przyczynia się do poprawy krążenia w drobnych naczyniach
• działa przeciwzapalnie oraz łagodzi podrażnienia skóry
• pomaga w regulacji ciśnienia tętniczego
• wykazuje działanie antybakteryjne i przeciwgrzybicze
• może wspomagać leczenie trądziku
• wpływa korzystnie na elastyczność naczyń krwionośnych
• posiada właściwości antyoksydacyjne, chroniąc komórki przed stresem oksydacyjnym
• ułatwia odkrztuszanie wydzieliny z dróg oddechowych
• wspomaga proces pocenia się, co może być pomocne przy przeziębieniu
• działa moczopędnie, zwiększając ilość wydalanego moczu
• może zapobiegać rozwojowi miażdżycy oraz jej powikłaniom

Różnorodne formy i sposoby stosowania

Preparaty ziołowe oraz produkty lecznicze dostępne są w wielu wariantach, które można dostosować do indywidualnych potrzeb. Wśród najpopularniejszych znajdują się: suszone zioła, napary, odwary oraz różnego rodzaju wyciągi. Oprócz tradycyjnych form doustnych, takich jak tabletki czy kapsułki, często spotykane są także preparaty do stosowania zewnętrznego – maści, kremy oraz plastry.

• susz
• napar
• odwar
• wyciąg
• tabletka
• kapsułka
• maść
• krem
• plaster

Najważniejsze składniki czynne

• flawonoidy
• antocyjany
• karotenoidy
• kwas salicylowy
• rutozyd
• kwercetyna
• saponiny
• saponaryna
• saponaretyna
• luteolina
• wiolaniana
• wiolaksantyna
• wiolutozyd
• hydroksykumaryny
• fenolokwasy
• olejki eteryczne
• garbniki
• substancje śluzowe
• Sole mineralne

Wśród cennych substancji obecnych w roślinach można wyróżnić między innymi flawonoidy, antocyjany oraz karotenoidy. Warto również wspomnieć o kwasie salicylowym, rutozydzie i kwercetynie, które są często spotykane w składzie wielu preparatów roślinnych. Saponiny, saponaryna oraz saponaretyna to kolejne związki aktywne, które wykazują korzystne działanie. Luteolina, wiolaniana, wiolaksantyna i wiolutozyd to mniej znane, ale równie istotne składniki. Nie można pominąć także hydroksykumaryn, fenolokwasów czy olejków eterycznych. Garbniki i substancje śluzowe pełnią ważną rolę w ochronie roślin, a sole mineralne dostarczają niezbędnych mikroelementów.

Wykorzystywana część rośliny

• naziemne części rośliny